ΦΩΚΙΩΝ ΦΡΑΝΤΖΕΣΚΑΚΗΣ (1910-1992)
του Καθηγητή Δ. Ευρυγένη, 1985
Αφιερώνοντας τον πρώτο τόμο της νέας επιστημονικής επετηρίδας της στον Φωκίωνα Φραντζεσκάκη, η Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης είχε στο νου της ένα διπλό χρέος: Χρέος κυρίως δικό της, αλλά και χρέος της πνευματικής Ελλάδας γενικότερα. Διεθνώς καταξιωμένος ερευνητής και συγγραφέας, ο Φωκίων Φραντζεσκάκης διέκοψε, το 1976, τη γαλήνη της χρυσής επιστημονικής ωριμότητάς του για να προστεθεί στις διδακτικές δυνάμεις της Σχολής μας και να τις ενισχύσει σε μέτρο αντιστρόφως ανάλογο προς το βραχύ χρόνο της παρουσίας του στις τάξεις της. Ο εκπατρισμός ωστόσο από τη θετή πατρίδα του, τη Γαλλία, και ο επαναπατρισμός στη γενέτειρά του χώρα δεν ήταν, τελικά, έξοδος από την τροχιά. Ήταν πράξη συνέπειας για έναν πνευματικό δημιουργό που φαινόταν τόσο περίεργο να ενισχύεται σε ελληνική ουσία και ελληνικό πάθος, όσο γινόταν, χρόνο με χρόνο, πατρίδα του η χώρα της αποδημίας του και, παράλληλα, από εθνική προδιάθεση, ιδιοσυγκρασία και επιστημονικό προσανατολισμό, η οικουμένη. Η Νομική Σχολή της Θεσσαλονίκης απευθύνει, για μιαν ακόμη φορά, χαιρετισμό τιμής και αγάπης προς το διακεκριμένο δάσκαλο και συνάδελφο. Και του απονέμει το χαιρετισμό αυτό με τα δικά του όπλα, καθώς, διακόπτοντας την παράδοση της επιστημονικής επετηρίδας που αποτελείται από μελέτες-συμβολές συναδέλφων και φίλων του τιμωμένου, προσφέρει συγκεντρωμένα τα διάσπαρτα δημοσιεύματα του Φωκίωνα Φραντζεσκάκη που ανήκουν σ' ένα είδος γραφής το οποίο ο ίδιος καλλιέργησε και ανέδειξε, την επιστημονική και, ειδικότερα, τη νομική βιβλιοκρισία.
Ο αναγνώστης θα μπορούσε να υποθέσει ότι την προτίμηση σ' αυτό το είδος του τιμητικού τόμου υπαγόρευσαν ίσως οι εκδοτικές δυσχέρειες που συνοδεύουν τη συνηθισμένη στις περιστάσεις πολυπρόσωπη προσφορά. Και θα τον ενδιέφερε ακόμα να πληροφορηθεί ότι ο ίδιος ο τιμώμενος συνάδελφος δεν τρέφει ιδιαίτερη συμπάθεια για τα κάθε είδους εορταστικά συλλογικά σύμμικτα που κατακλύζουν τη διεθνή βιβλιογραφία σε αριθμούς περίπου ανάλογους προς τον ακαδημαϊκό πλυθυσμό. 'Οπως και νάχει το πράγμα, το δημοσίευμα που παραδίδεται συμβαίνει ν' αποτελεί όχι τόσο εκπλήρωση, έστω και συμβολική, αλλά μάλλον υπενθύμιση και ενός άλλου ελληνικού χρέους προς τον Φωκίωνα Φραντζεσκάκη, με οφειλέτη, αυτή τη φορά, την ελληνική νομική επιστήμη και, δεν θα δίσταζα να επαναλάβω, ολόκληρη την πνευματική Ελλάδα. Γιατί η συλλογή αυτή των βιβλιοκριτικών σημειωμάτων προσφέρει, για πρώτη φορά, στο διεθνή συγγραφέα Φ. Φραντζεσκάκη ελληνική εκδοτική συνδρομή, ελληνικό περίβλημα και ελληνικό τόπο εκδόσεως. Η Νομική Σχολή της Θεσσαλονίκης είναι ευτυχής που εγκαινιάζει τη νέα επετηρίδα της κάνοντας έτσι προσιτή στο διεθνές νομικό κοινό και στους πολυπληθείς, απλωμένους σ' όλη την υφήλιο, αναγνώστες του συγγραφέα μια συνολική αναδρομή στην κριτική τοποθέτησή του απέναντι στη φιλολογία του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου, από τα μέσα του αιώνα ως σήμερα.
Οι γραμμές που ακολουθούν δεν φιλοδοξούν να βιογραφήσουν τον Φωκίωνα Φραντζεσκάκη, ούτε να παρουσιάσουν και πολύ περισσότερο να αξιολογήσουν το έργο του. Και το πρώτο και το δεύτερο, αν έπρεπε να πάρουν την έκταση και το βάθος που τους αρμόζει, δεν θα μπορούσαν να συμβιβαστούν με τις διαστάσεις και τη μορφή ενός εισαγωγικού σημειώματος σε μια πανηγυρική έκδοση που συντίθεται από ένα χαρακτηριστικό, αλλά πάντως μικρό μέρος του έργου - τις βιβλιοκρισίες- του τιμώμενου. 'Ισως και το είδος και το ύφος του έργου, όπως και το είδος και το ύφος της ιδιοσυγκρασίας και του βίου του συγγραφέα δύσκολα θα μπορούσαν να συμφιλιωθούν με ένα οποιοδήποτε γραμματολογικά καθιερωμένο για τις περιστάσεις σχήμα καταγραφής τους, που με την ως ένα σημείο αναπόφευκτη μορφολογική δυσκαμψία του θα παγίδευε και τελικά θα αλλοίωνε ένα πολύχρωμο, ευαίσθητο και πλούσιο σε ιδιόρρυθμα συστατικά, υλικό. 'Οσα λοιπόν περιέχει το σύντομο αυτό σημείωμα είναι μόνο ελάχιστες λήψεις από τα αναρίθμητα ψήγματα που έχει σωρεύσει μέσα μου μια βραχύχρονη, κατά περιόδους, συμβίωση με τον Φωκίωνα Φραντζεσκάκη και η μακρόχρονη θήτευσή μου στον επιστημονικό στοχασμό του.
Τα στοιχεία που ακολουθούν συνθέτουν μια ελλιπή βιογραφία του Φωκίωνα Φραντζεσκάκη. Τα σημειώματά του για τη ζωή, τις σπουδές και το έργο του είναι όλα φτιαγμένα με τη λιτότητα, την αδιάλλακτη μετριοφροσύνη και τον ερμητισμό που τον χαρακτηρίζουν όταν, πολύ σπάνια, μιλά για τον εαυτό του. Θέλοντας να συνδέσω, σε μια χρονική τουλάχιστο αλληλουχία, τις άχρωμες ληξιαρχικές εγγραφές που διαθέτω, φέρνω στο νου μου τις διαδοχικές εικόνες του μικρόσωμου έφηβου κρητικού που ξενητεύεται στο Παρίσι της δεακετίας του '30 για να σπουδάσει νομικά, του νέου έλληνα νομικού που αφήνει στη μέση τη διδακτορική προπαρασκευή του για να φορέσει, τον Οκτώβρη του 1939, τη στολή του εθελοντή στο γαλλικό στρατό, που τραυματίζεται στο μέτωπο και μένει αιχμάλωτος στη Γερμανία ως το τέλος του πολέμου, του άγνωστου έλληνα ερευνητή και συγγραφέα που κάνει ραγδαία αισθητή την παρουσία του στη νομική σκηνή της μεταπολεμικής Γαλλίας και που με το μόχθο, τη μεθοδικότητά του και την ποιότητα του πνευματικού ήθους και του επιστημονικού λογισμού και του επιστημονικού λόγου του κερδίζει σύντομα και, καθώς περνά ο καιρός, εδραιώνει ολοένα περισσότερο τη θέση του ανάμεσα στους κορυφαίους ειδικούς του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου της εποχής μας, του ώριμου επιστήμονα που ανεβαίνει την ιεραρχική κλίμακα του Εθνικού Κέντρου Επιστημονικής Έρευνας της Γαλλίας μέχρι τη βαθμίδα του Διευθυντή Ερευνών και, κατόπι, του Επίτιμου Διευθυντή Ερευνών, που κρατά στα χέρια του για δεκαετίες μαζί με τον J.-P. Niboyet και, κατόπι, με τον H. Batiffol, το εγκυρότερο περιοδικό ιδιωτικού διεθνούς δικαίου, τη Revue critique de droit international prive, που εκλέγεται αντιπρόεδρος του Comite francais de droit international prive, τακτικός καθηγητής του συγκριτικού δικαίου στη Νομική Σχολή της Θεσσαλονίκης, ονομάζεται αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, εκλέγεται εταίρος, μέλος και αντιπρόεδρος του Ινστιτούτου διεθνούς δικαίου, αναγορεύεται επίτιμος διδάκτωρ των Πανεπιστημίων της Louvain και της Λιέγης, διδάσκει στην Ακαδημία διεθνούς δικαίου και σε πολλά ξένα πανεπιστήμια.
Όλα αυτά τα στοιχεία μπορεί να έχουν την αμεσότητα πληροφορίας και την ακρίβεια ενός λήμματος σε βιογραφικό λεξικό. Δεν παύουν ωστόσο να είναι σπόνδυλοι που μένουν ασύνδετοι χωρίς την αναπαράσταση του ζωικού ιστού που τους περιβάλλει και τους συναρθρώνει σε βίο και έργο, σε παρουσία και προσωπικότητα. Και τον ιστό αυτό δεν μπορεί ασφαλώς να αναπλάσει η σποραδική αναφορά σε μερικά συστατικά του, το μόνο δηλαδή που βρίσκεται μέσα στις δυνατότητες του συντάκτη αυτού του σημειώματος.
Ο αναγνώστης θα μπορούσε να υποθέσει ότι την προτίμηση σ' αυτό το είδος του τιμητικού τόμου υπαγόρευσαν ίσως οι εκδοτικές δυσχέρειες που συνοδεύουν τη συνηθισμένη στις περιστάσεις πολυπρόσωπη προσφορά. Και θα τον ενδιέφερε ακόμα να πληροφορηθεί ότι ο ίδιος ο τιμώμενος συνάδελφος δεν τρέφει ιδιαίτερη συμπάθεια για τα κάθε είδους εορταστικά συλλογικά σύμμικτα που κατακλύζουν τη διεθνή βιβλιογραφία σε αριθμούς περίπου ανάλογους προς τον ακαδημαϊκό πλυθυσμό. 'Οπως και νάχει το πράγμα, το δημοσίευμα που παραδίδεται συμβαίνει ν' αποτελεί όχι τόσο εκπλήρωση, έστω και συμβολική, αλλά μάλλον υπενθύμιση και ενός άλλου ελληνικού χρέους προς τον Φωκίωνα Φραντζεσκάκη, με οφειλέτη, αυτή τη φορά, την ελληνική νομική επιστήμη και, δεν θα δίσταζα να επαναλάβω, ολόκληρη την πνευματική Ελλάδα. Γιατί η συλλογή αυτή των βιβλιοκριτικών σημειωμάτων προσφέρει, για πρώτη φορά, στο διεθνή συγγραφέα Φ. Φραντζεσκάκη ελληνική εκδοτική συνδρομή, ελληνικό περίβλημα και ελληνικό τόπο εκδόσεως. Η Νομική Σχολή της Θεσσαλονίκης είναι ευτυχής που εγκαινιάζει τη νέα επετηρίδα της κάνοντας έτσι προσιτή στο διεθνές νομικό κοινό και στους πολυπληθείς, απλωμένους σ' όλη την υφήλιο, αναγνώστες του συγγραφέα μια συνολική αναδρομή στην κριτική τοποθέτησή του απέναντι στη φιλολογία του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου, από τα μέσα του αιώνα ως σήμερα.
Οι γραμμές που ακολουθούν δεν φιλοδοξούν να βιογραφήσουν τον Φωκίωνα Φραντζεσκάκη, ούτε να παρουσιάσουν και πολύ περισσότερο να αξιολογήσουν το έργο του. Και το πρώτο και το δεύτερο, αν έπρεπε να πάρουν την έκταση και το βάθος που τους αρμόζει, δεν θα μπορούσαν να συμβιβαστούν με τις διαστάσεις και τη μορφή ενός εισαγωγικού σημειώματος σε μια πανηγυρική έκδοση που συντίθεται από ένα χαρακτηριστικό, αλλά πάντως μικρό μέρος του έργου - τις βιβλιοκρισίες- του τιμώμενου. 'Ισως και το είδος και το ύφος του έργου, όπως και το είδος και το ύφος της ιδιοσυγκρασίας και του βίου του συγγραφέα δύσκολα θα μπορούσαν να συμφιλιωθούν με ένα οποιοδήποτε γραμματολογικά καθιερωμένο για τις περιστάσεις σχήμα καταγραφής τους, που με την ως ένα σημείο αναπόφευκτη μορφολογική δυσκαμψία του θα παγίδευε και τελικά θα αλλοίωνε ένα πολύχρωμο, ευαίσθητο και πλούσιο σε ιδιόρρυθμα συστατικά, υλικό. 'Οσα λοιπόν περιέχει το σύντομο αυτό σημείωμα είναι μόνο ελάχιστες λήψεις από τα αναρίθμητα ψήγματα που έχει σωρεύσει μέσα μου μια βραχύχρονη, κατά περιόδους, συμβίωση με τον Φωκίωνα Φραντζεσκάκη και η μακρόχρονη θήτευσή μου στον επιστημονικό στοχασμό του.
Τα στοιχεία που ακολουθούν συνθέτουν μια ελλιπή βιογραφία του Φωκίωνα Φραντζεσκάκη. Τα σημειώματά του για τη ζωή, τις σπουδές και το έργο του είναι όλα φτιαγμένα με τη λιτότητα, την αδιάλλακτη μετριοφροσύνη και τον ερμητισμό που τον χαρακτηρίζουν όταν, πολύ σπάνια, μιλά για τον εαυτό του. Θέλοντας να συνδέσω, σε μια χρονική τουλάχιστο αλληλουχία, τις άχρωμες ληξιαρχικές εγγραφές που διαθέτω, φέρνω στο νου μου τις διαδοχικές εικόνες του μικρόσωμου έφηβου κρητικού που ξενητεύεται στο Παρίσι της δεακετίας του '30 για να σπουδάσει νομικά, του νέου έλληνα νομικού που αφήνει στη μέση τη διδακτορική προπαρασκευή του για να φορέσει, τον Οκτώβρη του 1939, τη στολή του εθελοντή στο γαλλικό στρατό, που τραυματίζεται στο μέτωπο και μένει αιχμάλωτος στη Γερμανία ως το τέλος του πολέμου, του άγνωστου έλληνα ερευνητή και συγγραφέα που κάνει ραγδαία αισθητή την παρουσία του στη νομική σκηνή της μεταπολεμικής Γαλλίας και που με το μόχθο, τη μεθοδικότητά του και την ποιότητα του πνευματικού ήθους και του επιστημονικού λογισμού και του επιστημονικού λόγου του κερδίζει σύντομα και, καθώς περνά ο καιρός, εδραιώνει ολοένα περισσότερο τη θέση του ανάμεσα στους κορυφαίους ειδικούς του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου της εποχής μας, του ώριμου επιστήμονα που ανεβαίνει την ιεραρχική κλίμακα του Εθνικού Κέντρου Επιστημονικής Έρευνας της Γαλλίας μέχρι τη βαθμίδα του Διευθυντή Ερευνών και, κατόπι, του Επίτιμου Διευθυντή Ερευνών, που κρατά στα χέρια του για δεκαετίες μαζί με τον J.-P. Niboyet και, κατόπι, με τον H. Batiffol, το εγκυρότερο περιοδικό ιδιωτικού διεθνούς δικαίου, τη Revue critique de droit international prive, που εκλέγεται αντιπρόεδρος του Comite francais de droit international prive, τακτικός καθηγητής του συγκριτικού δικαίου στη Νομική Σχολή της Θεσσαλονίκης, ονομάζεται αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, εκλέγεται εταίρος, μέλος και αντιπρόεδρος του Ινστιτούτου διεθνούς δικαίου, αναγορεύεται επίτιμος διδάκτωρ των Πανεπιστημίων της Louvain και της Λιέγης, διδάσκει στην Ακαδημία διεθνούς δικαίου και σε πολλά ξένα πανεπιστήμια.
Όλα αυτά τα στοιχεία μπορεί να έχουν την αμεσότητα πληροφορίας και την ακρίβεια ενός λήμματος σε βιογραφικό λεξικό. Δεν παύουν ωστόσο να είναι σπόνδυλοι που μένουν ασύνδετοι χωρίς την αναπαράσταση του ζωικού ιστού που τους περιβάλλει και τους συναρθρώνει σε βίο και έργο, σε παρουσία και προσωπικότητα. Και τον ιστό αυτό δεν μπορεί ασφαλώς να αναπλάσει η σποραδική αναφορά σε μερικά συστατικά του, το μόνο δηλαδή που βρίσκεται μέσα στις δυνατότητες του συντάκτη αυτού του σημειώματος.
Η επικοινωνία με το νομικό έργο του Φ. Φραντζεσκάκη δίνει αμέσως την αίσθηση της γενικής παιδείας του συγγραφέα. Μιας παιδείας που η παρουσία της είναι γενικότερα διάχυτη στο γραπτό και τον προφορικό λόγο του. Δεν είναι ασφαλώς τυχαίο ότι στις προπτυχιακές και τις μεταπτυχιακές σπουδές του η ιστορία του δικαίου έχει ξεχωριστή θέση, ούτε ότι ενώ προετοιμάζει τη διδακτορία του φοιτά παράλληλα στη Σορβόννη, στον κύκλο των βυζαντινών και νεοελληνικών σπουδών, με δάσκαλους τον Hubert Pernot και την Πολύμνια Λάσκαρι.
Λακωνικός στις επιστημονικές συζητήσεις, λιτός, μάλλον συνεσταλμένος, αλλά καίριος στις παρεμβάσεις του στις διασκέψεις, τα συνέδρια ή τις συνεδριάσεις της Σχολής, λιγόλογος στην αλληλογραφία του -οι μνημειώδεις για το ύφος τους επιστολές του, γραμμένες με τον αναλλοίωτο στο πέρασμα του χρόνου γραφικό χαρακτήρα του στο γνωστό χαρτί μικρού σχήματος, με πυκνή, εύστοχη και συχνά δηκτική διατύπωση, είναι τακτικός τρόπος επικοινωνίας του-, αγαπά ωστόσο, προκαλεί και θερμαίνει τη χρονικά αβίαστη, σχεδόν έρπουσα συνομιλία, σαν ανθρώπινη και κοινωνική επικοινωνιακή λειτουργία, με τη συντροφιά, με τους συνεργάτες του, συχνά με τον απλό άγνωστο. Ο λόγος του, χωρίς εξάρσεις και ρητορισμούς, μεστός όμως από μήνυμα, διανθισμένος από χιούμορ, σπινθηροβόλα λογοπαίγνια και ανεκδοτολογικά ευρήματα εξατομικεύει το συνομιλητή και, παράλληλα, υποβάλλει τη γνωστική και την αισθητική καλλιέργεια του ομιλητή.
Το συστατικό του καλλιτέχνη είναι κυρίαρχο στην ιδιοσυγκρασία του Φ. Φ. Όσοι αναγνώστες του έχουν την κατάλληλη προδιάθεση, το βλέπουν να κυκλοφορεί στο ύφος του γραπτού λόγου του που είναι άρτια δομημένος, σαφής, υπακούει σε μια μυστική προσωπική μετρική, αρέσει χωρίς καθόλου να δείχνει ότι το επιδιώκει. Λίγοι πάντως γνωρίζουν πως ο Φ. Φ. αν δεν ήταν ένας επιφανής και λαμπρός νομικός θα ήταν γνωστός ως ένας ενδιαφέρων ζωγράφος, περισσότερο ίσως εικονοκλάστης στους πίνακές του απ' ότι στις επιστημονικές θέσεις του. Όλοι όμως οι φίλοι του έχουν γνώση της ευαισθησίας του για τη μουσική και της ευρύτατης λογοτεχνικής ενημερότητάς του. Ταχύτατος στην κίνηση πάνω στο κείμενο, αδίδακτος, δηλαδή όχι έντεχνος αλλά πηγαίος rapid reader, διαβάζει όσο λίγοι και διαβάζει πολλά και διάφορα. Τρώει τα έντυπα φύλλα, καθώς θα έγραφε ένας άλλος λόγιος συμπατριώτης του, όπως ο πεινασμένος μεταξοσκώληκας τα φύλλα της μουριάς. Οι βιβλιοκρισίες του που αναδημοσιεύονται στον τόμο αυτό είναι, κοντά σ' άλλα, καρπός αυτού του ενάρετου και ακόρεστου πάθους του για ανάγνωση. Αν κάποιος παρατηρήσει ότι τα έργα που αφορούν οι βιβλιοκρισίες του ανήκουν λίγο-πολύ στην εγκύκλιο γραμματεία του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου της εποχής μας και συνεπώς αποτελούν ύλη υποχρεωτικής μελέτης για έναν ειδικό του κλάδου, η αντιπαρατήρηση είναι ότι ο Φ. Φ. γράφει την κριτική του ύστερα από έντιμη, ακέραια και συστηματική ανάγνωση του έργου, έχοντας δηλαδή περάσει πάνω από τους στίχους και μέσα από τα διάστιχα με ταχύ οπτικό και νοητικό βάδην κι όχι με άλματα στα οποία δίνουν συχνά την εντύπωση ότι επιδίδονται πολλοί από τους βιβλιοκριτικούς των καιρών μας. Εξακολουθεί να είναι αναγνώστης σε μια εποχή όπου, όπως έγραψε κάπου ο ίδιος, τα βιβλία είναι για να τα συμβουλεύεσαι και όχι για να τα διαβάζεις.
Λακωνικός στις επιστημονικές συζητήσεις, λιτός, μάλλον συνεσταλμένος, αλλά καίριος στις παρεμβάσεις του στις διασκέψεις, τα συνέδρια ή τις συνεδριάσεις της Σχολής, λιγόλογος στην αλληλογραφία του -οι μνημειώδεις για το ύφος τους επιστολές του, γραμμένες με τον αναλλοίωτο στο πέρασμα του χρόνου γραφικό χαρακτήρα του στο γνωστό χαρτί μικρού σχήματος, με πυκνή, εύστοχη και συχνά δηκτική διατύπωση, είναι τακτικός τρόπος επικοινωνίας του-, αγαπά ωστόσο, προκαλεί και θερμαίνει τη χρονικά αβίαστη, σχεδόν έρπουσα συνομιλία, σαν ανθρώπινη και κοινωνική επικοινωνιακή λειτουργία, με τη συντροφιά, με τους συνεργάτες του, συχνά με τον απλό άγνωστο. Ο λόγος του, χωρίς εξάρσεις και ρητορισμούς, μεστός όμως από μήνυμα, διανθισμένος από χιούμορ, σπινθηροβόλα λογοπαίγνια και ανεκδοτολογικά ευρήματα εξατομικεύει το συνομιλητή και, παράλληλα, υποβάλλει τη γνωστική και την αισθητική καλλιέργεια του ομιλητή.
Το συστατικό του καλλιτέχνη είναι κυρίαρχο στην ιδιοσυγκρασία του Φ. Φ. Όσοι αναγνώστες του έχουν την κατάλληλη προδιάθεση, το βλέπουν να κυκλοφορεί στο ύφος του γραπτού λόγου του που είναι άρτια δομημένος, σαφής, υπακούει σε μια μυστική προσωπική μετρική, αρέσει χωρίς καθόλου να δείχνει ότι το επιδιώκει. Λίγοι πάντως γνωρίζουν πως ο Φ. Φ. αν δεν ήταν ένας επιφανής και λαμπρός νομικός θα ήταν γνωστός ως ένας ενδιαφέρων ζωγράφος, περισσότερο ίσως εικονοκλάστης στους πίνακές του απ' ότι στις επιστημονικές θέσεις του. Όλοι όμως οι φίλοι του έχουν γνώση της ευαισθησίας του για τη μουσική και της ευρύτατης λογοτεχνικής ενημερότητάς του. Ταχύτατος στην κίνηση πάνω στο κείμενο, αδίδακτος, δηλαδή όχι έντεχνος αλλά πηγαίος rapid reader, διαβάζει όσο λίγοι και διαβάζει πολλά και διάφορα. Τρώει τα έντυπα φύλλα, καθώς θα έγραφε ένας άλλος λόγιος συμπατριώτης του, όπως ο πεινασμένος μεταξοσκώληκας τα φύλλα της μουριάς. Οι βιβλιοκρισίες του που αναδημοσιεύονται στον τόμο αυτό είναι, κοντά σ' άλλα, καρπός αυτού του ενάρετου και ακόρεστου πάθους του για ανάγνωση. Αν κάποιος παρατηρήσει ότι τα έργα που αφορούν οι βιβλιοκρισίες του ανήκουν λίγο-πολύ στην εγκύκλιο γραμματεία του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου της εποχής μας και συνεπώς αποτελούν ύλη υποχρεωτικής μελέτης για έναν ειδικό του κλάδου, η αντιπαρατήρηση είναι ότι ο Φ. Φ. γράφει την κριτική του ύστερα από έντιμη, ακέραια και συστηματική ανάγνωση του έργου, έχοντας δηλαδή περάσει πάνω από τους στίχους και μέσα από τα διάστιχα με ταχύ οπτικό και νοητικό βάδην κι όχι με άλματα στα οποία δίνουν συχνά την εντύπωση ότι επιδίδονται πολλοί από τους βιβλιοκριτικούς των καιρών μας. Εξακολουθεί να είναι αναγνώστης σε μια εποχή όπου, όπως έγραψε κάπου ο ίδιος, τα βιβλία είναι για να τα συμβουλεύεσαι και όχι για να τα διαβάζεις.
Νομίζω ακόμα ότι η επίδοσή του σ' αυτό το είδος της θεωρητικής νομικής γραφής που είναι η κριτική του νομικού βιβλίου, εξηγείται, ανάμεσα σ' άλλα, και από τη φιλολογική κλίση του. Η νομική βιβλιοκρισία είναι επικοινωνία με το δίκαιο περασμένο μέσα από το σκεύος της επεξεργασίας του κρινόμενου συγγραφέα. Ο βιβλιοκριτικός συλλαμβάνει μέσα στο δικό του βλέμμα το βλέμμα του άλλου, του συγγραφέα, δημιοργώντας μια δεύτερη διάσταση κριτικής και αφαίρεσης από το αντικείμενο του βιβλίου σε κατάσταση πρώτης νομικής ύλης. Κάνει φιλολογία πάνω στη φιλολογία, ερμηνεία πάνω στην ερμηνεία. Κλείνει το έργο του άλλου μέσα σε αναγκαστικά ταχύμυθους και σχηματικούς χαρακτηρισμούς, το συμπυκνώνει προσφέροντας στον αναγνώστη της κριτικής του την άνεση της γρήγορης τροφής, και, ίσως, κάποτε, την ηδονή της υπερβολής, της απλούστευσης ή του αφορισμού. Παράλληλα όμως, όταν πρόκειται για βιβλιοκρισία αντάξια του απαιτητικού αυτού όρου, ο κριτικός του βιβλίου τοποθετεί το κρινόμενο έργο μέσα στον επιστημονικό χωρόχρονο και το φωτοσκιάζει με το δικό του βλέμμα. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι στον Φ. Φ. το δίκαιο αρέσει περισσότερο cuit παρά cru. Αυτό εξηγεί ίσως και τη συστηματική επίδοσή του στη μελέτη και την κριτική της νομολογίας. Βέβαια, η ξεχωριστή θέση τόσο της φιλολογίας, όσο και της νομολογίας ιδιωτικού διεθνούς δικαίου στα ενδιαφέροντά του έχει κι άλλες, δύο, τουλάχιστο εξηγήσεις: Πρώτα, την ίδια τη σύσταση του κλάδου που είναι συνήθως περιορισμένα και αποσπασματικά και, στη Γαλλία ειδικότερα, σε εμβρυώδες μέτρο, νομοθετημένος. Και δεύτερο, το γεγονός ότι ο Φ. Φ., έχοντας για πολλά χρόνια την κύρια συντακτική ευθύνη ενός περιοδικού αφιερωμένου στο ιδιωτικό διεθνές δίκαιο, ήταν φυσικό να ασχοληθεί συστηματικά με την κάλυψη της νομολογιακής και της φιλολογικής στήλης του. Νομίζω ωστόσο ότι τα δεδομένα αυτά ήταν απλώς το κατάλληλο έδαφος πάνω στο οποίο αναπτύχθηκαν και καρποφόρησαν οι έμφυτες προσωπικές κλίσεις του. Με τις βιβλιοκρισίες του ειδικότερα καλλιέργησε ένα είδος επιστημονικού λόγου, το έκανε genre literaire και καθιερώθηκε σ' αυτό. Ο κύκλος των ευρωπαίων τουλάχιστο αναγνωστών περιμένει να διαβάσει για κάθε καινούργιο έργο ιδιωτικού διεθνούς δικαίου την κριτική αποτίμηση του Φ. Φ., να κάνει μαζί του πάνω στις σελίδες του κρινόμενου βιβλίου ένα είδος tour guide που ενημερώνει, αξιολογεί και ερεθίζει καθώς είναι απαλλαγμένος από τα τετριμμένα βιβλιοκριτικά στερεότυπα που τίποτε δεν προσθέτει η παρουσία τους και τίποτε δεν αφαιρεί η παράλειψή τους.
Πρόθυμος πάντα να προσφέρει γενναιόδωρα αλλά και διακριτικά βοήθεια και καθοδήγηση στο νέο ερευνητή, να συζητήσει υπομονετικά μαζί του για την ουσία του θέματος και τη μέθοδο επεξεργασίας, χωρίς υποκριτικούς δισταγμούς στην άσκηση κριτικής με τον προφορικό λόγο ή με σχολαστικές παρατηρήσεις πάνω στο σχέδιο γραφής που του δίνεται για ανάγνωση, ο Φ. Φ. είναι ο αφανής πνευματικός πατέρας για πολυάριθμους νεότερους συγγραφείς και αναρίθμητα νεότερα έργα στο πεδίο του ιδιωτικού διενούς δικαίου. Συναντώ κάθε τόσο συναδέλφους διαφόρων εθνικών προελεύσεων που μου αποκαλύπτουν ότι σε κάποια φάση της συγγραφικής δραστηριότητάς τους τον συμβουλεύτηκαν και είχαν τη βοήθειά του. Ενώ έχει τη δύναμη να λέει συχνά όχι, δεν νομίζω ότι θα πρέπει να έχει ποτέ αρνηθεί αυτό το είδος της προσφοράς. Ανοίγει με πηγαίο μαικηνισμό το ταμείο των γνώσεών του και έχει το χάρισμα να περνά στο συνομιλητή του τη θεωρητική απόσταξη της ερευνητικής και συγγραφικής πείρας του ανεπαίσθητα, χωρίς διδακτικό ύφος ή υπεροψία. Είναι φυσικό ότι την παιδαγωγική αυτή προσφορά του τη μοιράστηκαν κυρίως οι έλληνες νομικοί που πέρασαν από το μεταπολεμικό Παρίσι. Το ήρεμο διαμέρισμα της rue Mechain ήταν πάντα ένα ελληνικό πνευματικό προξενείο για τις στρατιές των συμπατριωτών μας επιστημονικών ναυτίλων. Ανάμεσά τους ανήκει και ο συντάκτης αυτών των γραμμών. Είναι τιμή του να διεκδικεί μια θέση στους μαθητές του Φ. Φραντζεσκάκη και χρέος να του εκφράσει, για μιάν ακόμη φορά, την ευγνωμοσύνη του που ανατρέχει στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του '50 και ανατοκίζεται από τότε.
Η επαφή του Φ. Φ. με τους έλληνες σπουδαστές και επιστήμονες που έρχονταν να δουλέψουν στη Γαλλία ήταν μια φυσιολογική έκφραση των ουσιαστικών δεσμών του με την Ελλάδα. Η παρατήρηση μοιάζει με ταυτολογία για έναν επιστήμονα με διεθνή προβολή που ωστόσο έμεινε πάντα και στο σύνολό του ένας, θα έλεγα, αμετανόητος έλληνας, αρρίζωτος στο παρισινό παγκήπιο, έχοντας ήρεμο αλλά φλογερό πόνο για την πολυκύμαντη πατρίδα του, παρακολουθώντας αδιάκοπα την πνευματική και επιστημονική πορεία της, πάσχοντας κατά τους αλλοίμονο συχνούς πένθιμους πολιτικούς ενιαυτούς της και υψώνοντας σισύφεια την ελπίδα του σε κάθε πολιτική της άνοιξη. Η ελληνικότητά του δεν εκδηλώθηκε ποτέ με τη σπάνια ανιδιοτελή δημοσιότητα, πολύ περισσότερο με πατριωτική δημαγωγία. Σε δύσκολους ελληνικούς χρόνους βοήθησε πάντα διακριτικά και γι' αυτό αποτελεσματικά τους πολιτικά διωγμένους γνωστούς και αγνώστους του, καταγράφοντας τη συνδρομή του στη μυστική στήλη του καθήκοντος και προφυλάσσοντάς την άτεγκτα από οποιοδήποτε είδος αγοραίας προβολής.
Έδωσε πολλά στη γαλλική νομική σκέψη και παιδεία, υπηρέτησε κάτω από τις σημαίες της θετής εστίας του, δεν σκέφτηκε όμως ποτέ να ζητήσει τη γαλλική ιθαγένεια. Η γαλλική γλώσσα, που έγινε το κύριο μέσο έκφρασής του, δεν επηρέασε τη βαθειά, πλούσια και συνεχώς ανανεούμενη γνώση και την άψογη και δημιουργική χρήση της ελληνικής. Στον προφορικό ελληνικό λόγο του δεν διακρίνει κανείς την ελάχιστη ηχητική παρενέργεια του γαλλικού γλωσσικού περιβάλλοντος, κι αντίθετα η γαλλική προφορά του μοιάζει να διατηρεί, ύστερα από μισό και πλέον αιώνα ζωής στη Γαλλία, τις ελληνικές αντιστίξεις της. Το ελληνικό και, νομίζω, το κρητικό αρχέτυπο, πρωτόγονο μαζί και καλλιεργημένο, μένει ανόθευτο και αδάμαστο μέσα του, τρέφοντας ταυτόχρονα ευαισθησία και αντοχή, ευελιξία και συνέπεια, κοφτερή κρίση και θυμικά παλλόμενο νεύρο, λεβεντιά και σεμνότητα, πολυγαμικό έρωτα για το φυσικό και το έντεχνο και πάνω απ' όλα συντηρώντας αυτό το είδος του φετιχιστικού πείσματος που βράζει ασίγαστα στο κορμί και την ψυχή αυτής της ιδιόρρυθμης negritude grecque που αντιπροσωπεύει η κρητική φυλή.
Έδωσε πολλά στη γαλλική νομική σκέψη και παιδεία, υπηρέτησε κάτω από τις σημαίες της θετής εστίας του, δεν σκέφτηκε όμως ποτέ να ζητήσει τη γαλλική ιθαγένεια. Η γαλλική γλώσσα, που έγινε το κύριο μέσο έκφρασής του, δεν επηρέασε τη βαθειά, πλούσια και συνεχώς ανανεούμενη γνώση και την άψογη και δημιουργική χρήση της ελληνικής. Στον προφορικό ελληνικό λόγο του δεν διακρίνει κανείς την ελάχιστη ηχητική παρενέργεια του γαλλικού γλωσσικού περιβάλλοντος, κι αντίθετα η γαλλική προφορά του μοιάζει να διατηρεί, ύστερα από μισό και πλέον αιώνα ζωής στη Γαλλία, τις ελληνικές αντιστίξεις της. Το ελληνικό και, νομίζω, το κρητικό αρχέτυπο, πρωτόγονο μαζί και καλλιεργημένο, μένει ανόθευτο και αδάμαστο μέσα του, τρέφοντας ταυτόχρονα ευαισθησία και αντοχή, ευελιξία και συνέπεια, κοφτερή κρίση και θυμικά παλλόμενο νεύρο, λεβεντιά και σεμνότητα, πολυγαμικό έρωτα για το φυσικό και το έντεχνο και πάνω απ' όλα συντηρώντας αυτό το είδος του φετιχιστικού πείσματος που βράζει ασίγαστα στο κορμί και την ψυχή αυτής της ιδιόρρυθμης negritude grecque που αντιπροσωπεύει η κρητική φυλή.
Phocion Francescakis: The Temple of Mrs. Turtle, 33 x 40 cm, dedicated to his brother Frantzis and sister in law Catherine.
Αυτός ο αθόρυβος πνευματικός οδοιπόρος, που δίνει συχνά την εντύπωση ότι είναι έξω από τα νερά του στο περιβάλλον της επιστημονικής κοσμικότητας, έχει ωστόσο ένα σπάνιο και, θα έλεγα, κοινωνικό οργανωτικό χάρισμα. Οι σχέσεις του με τους συνεργάτες του στο πλαίσιο μιας συλλογικής προσπάθειας χαρακτηρίζονται από θέρμη, κέφι και ανθρωπιά, στοιχεία που διαταράσσουν μόνο οι σποραδικές θυμώδεις εκρήξεις του. Η επιβολή του στην ομάδα στηρίζεται στην ανθρώπινη φύση του κι όχι στη θέση του. Είναι ικανός να σχεδιάζει στις μεγάλες γραμμές και στις λεπτομέρειες ένα πολυάνθρωπο έργο και επιμένει να αξιώνει ανένδοτα από τους άλλους τη συνέπεια που ο ίδιος έχει για προσωπικό κανόνα και διαθέτει σε σπάνιο μέτρο ως αρετή. Η πολύχρονη συντακτική ευθύνη του στη Revue critique de droit international prive, η δημιουργία της Salle de droit international στη Νομική Σχολή του Παρισιού, η συνδιεύθυνση με τον H. Batiffol της Bibliotheque de droit international prive, η συμβολή του στη δημιουργία του Κέντρου Διεθνούς και Ευρωπαϊκού Οικονομικού Δικαίου της Θεσσαλονίκης και, πάνω απ΄όλα, η μνημειώδης εκδοτική και συγγραφική προσφορά του που αντιπροσωπεύει το Repertoire de droit international, είναι αποδείξεις και επιτεύγματα αυτού του ταλέντου.
Το έργο του Φ. Φ. αφήνει τη σφραγίδα του στο σύγχρονο ιδιωτικό διεθνές δίκαιο. Μονογραφίες, άρθρα, σχόλια και σημει'ωματά του κινούνται σ' όλη την έκταση του κλάδου, στην ευρεία, γαλλική εκδοχή για τα όριά του, αφήνοντας ωστόσο, μέσα από τα θέματα και το περιεχόμενό τους, να φανεί κάποια προτίμηση του συγγραφέα για τη γενική θεωρία των συγκρούσεων νόμων. Την κλίση αυτή επιβεβαιώνουν και τα δύο εκτενέστερα δημοσιεύματά του, η διδακτορική διατριβή του και τα μαθήματά του στην Ακαδημία Διεθνούς Δικαίου της Χάγης.
Η επίδοσή του κυρίως σε κείμενα μικρού μήκους εξηγείται και πάλι, ως ένα σημείο, από την μακρόχρονη σύνδεση της δραστηριότητάς του με την Revue critique και, παράλληλα, από την έλλειψη ουσιαστικού ενδιαφέροντός του για πανεπιστημιακή σταδιοδρομία που επιβάλλει ή υποθάλπει τη συγγραφή μονογραφιών και γενικών έργων. Οπωσδήποτε, το βραχύ κείμενο, άρθρο ή σχόλιο, εκφράζει ένα ιδιαίτερο είδος επιστημονικής πράξης και πιστεύω πως ο παράγοντας αυτός έπαιξε το ρόλο του στις συγγραφικές προτιμήσεις του Φ. Φ. Τα άρθρα και τα σχόλια είναι εκλεκτικές κρούσεις, αντιμετωπίζουν ένα συγκεκριμένο, περιορισμένο συνήθως σε έκταση θέμα εκ του συστάδην, δίνουν στο συγγραφέα μεγάλη ευχέρεια επιλογής στόχων, μέσων και ύφους. Είναι ο κύριος τρόπος έκφρασης προσωπικών θέσεων κάτω από ένατίτλο που δεν ενοχλεί όταν είναι πολεμικός. Αντίθετα, τα μεγαλύτερα κείμενα και ιδίως τα γενικά έργα -κι αυτό ανεξάρτητα από το ποσοστό προσωπικής συμβολής του συγγραφέα τους- περιέχουν μοιραία μεγάλη αναλογία αναπαραγόμενης, συμβατικής γνώσης, κάτω από ένα περίπου προκαθορισμένο και, κατά κανόνα, συμβατικό τίτλο. Δεν θα ήταν υπερβολή να πει κανείς ότι το γενικό έργο υποθηκεύει ως ένα μέτρο την ανεξαρτησία του συγγραφέα. Από ιδιοσυγκρασία ο Φ. Φραντζεσκάκης δεν θα μπορούσε να συμφιλιωθεί μ' ένα τέτοιο είδος πνευματικής στάσης.
Η επίδοσή του κυρίως σε κείμενα μικρού μήκους εξηγείται και πάλι, ως ένα σημείο, από την μακρόχρονη σύνδεση της δραστηριότητάς του με την Revue critique και, παράλληλα, από την έλλειψη ουσιαστικού ενδιαφέροντός του για πανεπιστημιακή σταδιοδρομία που επιβάλλει ή υποθάλπει τη συγγραφή μονογραφιών και γενικών έργων. Οπωσδήποτε, το βραχύ κείμενο, άρθρο ή σχόλιο, εκφράζει ένα ιδιαίτερο είδος επιστημονικής πράξης και πιστεύω πως ο παράγοντας αυτός έπαιξε το ρόλο του στις συγγραφικές προτιμήσεις του Φ. Φ. Τα άρθρα και τα σχόλια είναι εκλεκτικές κρούσεις, αντιμετωπίζουν ένα συγκεκριμένο, περιορισμένο συνήθως σε έκταση θέμα εκ του συστάδην, δίνουν στο συγγραφέα μεγάλη ευχέρεια επιλογής στόχων, μέσων και ύφους. Είναι ο κύριος τρόπος έκφρασης προσωπικών θέσεων κάτω από ένατίτλο που δεν ενοχλεί όταν είναι πολεμικός. Αντίθετα, τα μεγαλύτερα κείμενα και ιδίως τα γενικά έργα -κι αυτό ανεξάρτητα από το ποσοστό προσωπικής συμβολής του συγγραφέα τους- περιέχουν μοιραία μεγάλη αναλογία αναπαραγόμενης, συμβατικής γνώσης, κάτω από ένα περίπου προκαθορισμένο και, κατά κανόνα, συμβατικό τίτλο. Δεν θα ήταν υπερβολή να πει κανείς ότι το γενικό έργο υποθηκεύει ως ένα μέτρο την ανεξαρτησία του συγγραφέα. Από ιδιοσυγκρασία ο Φ. Φραντζεσκάκης δεν θα μπορούσε να συμφιλιωθεί μ' ένα τέτοιο είδος πνευματικής στάσης.
